Η ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΣΤΟΝ ΟΜΗΡΟ
Τα μνημειώδη έπη του Ομήρου αποτελούν μέχρι σήμερα ανεξάντλητη πηγή μελέτης και σχολιασμού. Εκτός από τη μοναδική λογοτεχνική αξία που έχουν παρουσιάζουν πλήθος πολιτισμικών στοιχείων τα οποία μας επιτρέπουν να ανασυνθέσουμε την εποχή που περιγράφει ο ποιητής.
Εχοντας υπόψη αυτές τις προϋποθέσεις στη μελέτη των ομηρικών επών, μπορούμε να συλλέξουμε πληροφορίες για το επίπεδο των γνώσεων του ομηρικού ανθρώπου σε ιατρικά θέματα.
Τέτοιου είδους αναφορές υπάρχουν οχι μόνο για να για να εξυπηρετήσουν την περιγραφή αλλά και επειδή είναι αναπόσπαστο μέρος της δραστηριότητας των προσώπων σε συγκεκριμένες καταστάσεις όπως για παράδειγμα οι πολεμιστές στη μάχη. Βέβαιο πάντως είναι ότι ο ομηρικός άνθρωπος αντιμετωπίζει την ασθένεια και το τραύμα, είτε ζητώντας βοήθεια από τους θεούς είτε μόνος του. Υπάρχει, δηλαδή, ένα σύνολο αντιλήψεων, γνώσεων και τεχνικών που αφορούν τη θεραπεία, η οποία, αν και κατακλύζεται από θρησκευτικά στοιχεία, αποτελεί τη βάση της ελληνικής ιατρικής. Στο ευρύτερο πνεύμα αναγωγής των πάντων στη θεϊκή δύναμη εντάσσεται η οπτική του Ομήρου.
Οι παντοδύναμοι θεοί στέλνουν την αρρώστια και το θάνατο,. από τα οποία κανείς θνητός δεν μπορεί να ξεφύγει, παρά μόνο αν το επιτρέψει η θεϊκή βούληση. Οι θεοί παρουσιάζονται, δηλαδή, να προκαλούν την ασθένεια και να επιφέρουν την ίαση.
Ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων των θεών -χαρακτηριστικό της ολύμπιας τάξης των πραγμάτων- κλήρωσες στα παιδιά της Λητούς, τον Απόλλωνα και την `Αρτεμη, να έχουν την ευθύνη της ασθένειας και του θανάτου, όπως άλλωστε και της θεραπείας. Οι σαϊτοφόροι θεοί στέλνουν τα φαρμακερά τους βέλη, ο πρώτος στους άνδρες, η `Αρτεμη στις γυναίκες, σκορπίζοντας το θάνατο.
Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι δύο αυτοί θεοί συνδέθηκαν ιδιαίτερα με τον αιφνίδιο θάνατο, αν δεχθούμε ότι τέτοια παράσταση ανακαλείται συνειρμικά στον άνθρωπο από τα τόξα και τα βέλη, όπλα που προκαλούν το θάνατο ξαφνικά και με ταχύτητα. Ωστόσο, όλοι οι θεοί εμφανίζονται να προκαλούν την αρρώστια στους θνητούς και μάλιστα ως τιμωρία. Ο ανθρωπομορφισμός του Ομήρου θέλει τους θεούς να οργίζονται και να τιμωρούν σκληρά τους ανθρώπους.
Οι τελευταίοι για να κατανοήσουν τα αίτια της οργής των θεών καταφεύγουν στους μάντεις. Τα ιερά αυτά πρόσωπα φαίνεται να έχουν τη δυνατότητα να εξηγούν τα θεϊκά σημάδια και να αποκαλύπτουν στους θνητούς ό,τι έχει ενοχλήσει το θεό. Προτείνουν, επίσης, και τον τρόπο με τον οποίο θα εξευμενιστεί ο θεός. Ο εξευμενισμός περιλαμβάνει ικεσίες και θυσίες προς τον προσβεβλημένο θεό, καθώς και τις ενέργειες εκείνες που θα επανορθώσουν το σφάλμα και θα διορθώσουν τη διαταραγμένη σχέση του ανθρώπου με το θεό. Ενδεικτική περίπτωση ερμηνείας ασθένειας και θεραπείας της αποτελεί ο λοιμός στο Α της Ιλιάδος. Ο Σμινθεύς (ποντικοδαίμονας) Απόλλων οργίζεται από την προσβολή που υφίσταται ο ιερέας του, ο Χρύσης, και μετά από τις παρακλήσεις του σκορπίζει με τα βέλη του στο στρατόπεδο των Αχαιών τη φοβερή αρρώστια αποδεκατίζοντας ανθρώπους και ζώα.
Χαρακτηριστικές είναι οι φράσεις που χρησιμοποιεί ο ποιητής για να περιγράψει την τρομερή πανώλη που πλήττει το στράτευμα. Ο ανηλεής θεός χτυπά με τα βέλη του και εξολοθρεύει τους υβριστές: « κακιά εξεσήκωσεν αρρώστια και πεθαίναν στρατός πολύς» (Α 10-11). «Κάθισε αλάργα από τα πλεούμενα κι ευτύς σαγίτα ρίχνει, και το ασημένιο του αντιδόνησε τρομαχτικά δοξάρι. Τις μούλες (= μουλάρια) πρώτα πρώτα δόξευε και τους γοργούς τους σκύλους, μετά τις μυτερές του ρίχνοντας σαγίτες τους ανθρώπους σαγίτευε» ( Α 50 - 52). « Φαρμακερές σαγίτες έριχνε στους Αχαιούς, κι εκείνοι πεθαίναν πανωτά, και χύνουνταν οι θεϊκές σαγίτες απ' άκρη σ' άκρη μες στ' αργίτικα φαρδιά λημέρια» (Α 382 -383). Οι Αχαιοί απευθύνονται στον Κάλχα για να μάθουν την αιτία της οργής του θεού: « Μον' έλα να ρωτήσουμε για λειτουργό για μάντη, για ονειροκρίτη ακόμα, τ' όνειρο, κι εκείνο ο Δίας το στέλνει, να πει, γιατί μαθές ο Απόλλωνας σε τόση οργή μας έχει;» (Α 62 - 64).
Ο μάντης αποδίδει το λοιμό στην προσβολή κατά του Χρύση και υπαγορεύει την πρακτική εξιλέωσής τους. Μόνο όταν ακολουθήσουν τις οδηγίες του μάντη, εξευμενίζουν το θεό, ο οποίος στέλνει τη θεραπεία. Αν και η δύναμη των θεών είναι καταλυτική και η βούλησή τους καθοριστική για τη ζωή του ανθρώπου, δε θα πρέπει να υποστηριχθεί ότι ο τελευταίος δεν έχει αποκτήσει βασικές γνώσεις σε θέματα που σχετίζονται με την επιβίωσή του.
Μέσα από την καθημερινή παρατήρηση και την εμπειρία ο άνθρωπος του Αιγαίου, που σε σύντομο χρονικό διάστημα θα θέσει τα θεμέλια της επιστημονικής γνώσης, προσπαθεί να εκμεταλλευτεί τις δυνατότητές του μέσα στα όρια, βέβαια, που του επιτρέπουν οι θεοί. Από τις σκηνές των τραυματισμών και των θανάτων συμπεραίνουμε ότι ο ομηρικός άνθρωπος έχει κατακτήσει τις βασικές γνώσεις της ανατομίας: « τον είχε βρει πλάι στον αστράγαλο, στο πόδι το δεξιό του μιαν αγκυλόπετρα... Κι η άπονη η πέτρα και τα κόκαλα και το διπλό το νεύρο θρυμματίζει» (Δ 518 - 521) « στη μύτη πλάι στο μάτι εδρόμωσε` τ' άσπρα του εδιάβη δόντια ο ανέσπλαχνος χαλκός και θέρισε τη γλώσσα από τη ρίζα και στο σαγόνι κάτω επρόβαλε του κονταριού του η μύτη» (Ε 290 - 294) « Κι ο Ιδομενέας χτυπάει με ανέσπλαχνο κοντάρι τον Ερύμα στο στόμα, κι ο χαλός ο χάλκινος βγήκε αντίκρυ περνώντας στη ρίζα του μυαλού, και σύντριψε τα κόκαλά του τ΄άσπρα` πετάχτηκαν τα δόντια, κι αίματα τα μάτια του γιομώσαν τα δυο, κι απ' τ' ανοιχτό το στόμα του κι απ' τα ρουθούνια το αίμα ξερνούσε, και το μαύρο το σύγνεφο τον έζωνε του Χάρου» (Π 345 κ.ε.) « και πίσω στο κεφάλι του 'ριξε, στο σβέρκο, και περνώντας μέσα από τα δόντια το κοντάρι του βαθιά τη γλώσσα κόβει» (Ε 73 - 74)
Σημαντική είναι, επίσης, η διαπίστωση ότι υπάρχει συγκεκριμένος τρόπος αντιμετώπισης των τραυμάτων που γίνονται στη μάχη: « Μα εμένα γλίτωσε με, φέρε με στο μαύρο μου καράβι και τη σαγίτα κόψε, βγάλε την από το μερί και πλύνε με χλιό νερό το μαύρο γαίμα μου και μαλακά βοτάνια βάλε μετά ...» (Λ 828 - 830 ) « κι απ'το σφιχτό ζωνάρι τράβηξε με βιάση τη σαγίτα και με το τράβηγμα της έσπασαν τα νύχια ομπρός κι εκείνος του 'λυσε πρώτα το ολοπλούμιστο ζωνάρι, κι από κάτω το δέμα και το ζώμα, που 'φτιασαν χαλκιάδες ξακουσμένοι. Και την πληγή, η πικρή που του άνοιξε σαγίτα, ως είδε, το αίμα βύζαξε πρώτα, κι όπως κάτεχε πραγά με τα βοτάνια πιθώνει...» ( Δ 213 - 220) « κι έξω ανάσυρε τη γρήγορη σαγίτα και μέσα από το πλεχτό ετινάχτηκε χιτώνα το αίμα ως πάνω» (Ε 112 - 113)
`Οπως βλέπουμε η διαδικασία που ακολουθείται σε έναν τραυματισμό είναι η ακόλουθη: απομακρύνεται πρώτα η αιχμή του δόρατος ή του βέλους, στη συνέχεια η πληγή καθαρίζεται, είτε ρουφώντας το μολυσμένο αίμα είτε πλένοντάς την με νερό, και μετά τοποθετούνται πάνω της βότανα. Σε πολλές περιπτώσεις συναντούμε και επίδεση του τραύματος, όπως αυτή στο Ν 598: « κι ο ψυχωμένος τότε Αγήνορας του τραβάει ( το φράξινο κοντάρι) και δένει το χέρι του σφιχτά με μάλλινη καλόστριφτη λουρίδα».
Η χρήση των βοτάνων με φαρμακευτικές ιδιότητες είναι ήδη γνωστή στους ομηρικούς χρόνους. `Οπως αναφέραμε, χρησιμοποιούνται επί των τραυμάτων. Χρησιμοποιούνται, επίσης, για να απαλύνουν τον πόνο του σώματος, ίσως και της ψυχής. Χαρακτηριστική είναι η ιδιότητα του βοτάνου στο δ 219 της Οδύσσειας που προσδιορίζεται με τη λέξη « νηπενθές», που υποδηλώνει ναρκωτική ουσία για πολλούς μελετητές και συγκεκριμένα το όπιο,ενώ για αλλους επίθετο που περιλαμβάνει όλα τα ευφραντικά φάρμακα.
`Ετσι μπορούμε να κατηγοριοποιήσουμε αυτές τις ουσίες στα βότανα που επιφέρουν την ίαση και προσφέρουν ανακούφιση, και σε αυτά που είναι δηλητήρια. Στα έπη διαφαίνονται ακόμα και στοιχεία προληπτικής ιατρικής, όπως η διατήρηση του νεκρού σώματος και η καύση των νεκρών για αποφυγή μολύνσεων. Η επάλειψη του νεκρού Πάτροκλου με ειδικό μύρο γίνεται με θεϊκή επέμβαση και έτσι αντιμετωπίζεται η σήψη: « μετά κρασί φλογάτο (η Θέτις), αθάνατο και μόσκο στα ρουθούνια του Πάτροκλου σταλάζει, απείραχτο να μείνει το κορμί του» ( Τ 38 - 39). Η έγκαιρη καύση των πτωμάτων κατά τη διάρκεια του λοιμού εξασφαλίζει τη στοιχειώδη άμυνα κατά της επέκτασης της επιδημίας: « κι άναβαν άπαυτα για τους νεκρούς οι φλόγες» (Α 52) Φορείς αυτών των ιατρικών γνώσεων φαίνεται να είναι όλοι οι πολεμιστές.
Ο ομηρικός άνθρωπος, για να αναγκαστεί να επιβιώσει στις συχνές μάχες που έδινε, είχε κατακτήσει βασικές γνώσεις αντιμετώπισης του τραύματος. Η εμπειρία στις μάχες, βέβαια, έδινε πολλές ευκαιρίες για να αποκτηθούν τέτοιου είδους γνώσεις. Ωστόσο, υπάρχουν και τα ειδικευμένα άτομα για τη θεραπεία, οι γιατροί. Στα ομηρικά έπη συναντούμε τους γιατρούς, τους « ιητήρες», να ανήκουν στην αξιοσέβαστη τάξη των « δημιοεργών», των δημιουργών δηλαδή, ανάμεσα στους τέκτονες, στους τεχνίτες και στους αοιδούς. Οι δημιουργοί έχαιραν μεγάλης εκτιμήσεως και ήταν περιζήτητοι στις βασιλικές αυλές.
Η σημασία που αποδίδεται στην αξία των γιατρών φαίνεται καθαρά στους στίχους 214 και 215 της Λ ραψωδίας της Ιλιάδος : « γιατί ένας γιατρός αξίζει σίγουρα πολλούς ανθρώπους άλλους, σαγίτες ανασπάει και βότανα μαλαχτικά απιθώνει». Γιατρούς, όμως, χρειάζονται ακόμη και οι θεοί. Το στοιχείο του «ανθρωπομορφισμού, που κατακλύζει τα έπη, επιβάλλει την ύπαρξη ενός γιατρού, γιατί και οι θεοί τραυματίζονται: «παίρνοντας φόρα ο γιος του αντρόκαρδου Τυδέα την κονταρεύει (την Αφροδίτη) μ' ένα του πήδημα, και ξώδερμα στο χέρι τη λαβώνει το τρυφερό' και το κοντάρι του μεμιάς στο δέρμα εμπήχτη μεσ' απ' το θείο μαντί, που κάποτε της το 'χαν φάνει οι χάρες, απάνω στον αρμό' και χύνουνταν το αθάνατό της αίμα, ο ιχώρας, που μες στων τρισεύτυχων θεών κυλάει τις φλέβες» (Ε 335 - 340) « πονούσε αβάσταχτα (η Αφροδίτη), κι η σάρκα της μελάνιαζε η ροδάτη» (Ε 354) « πολλά τυράννια κι η `Ηρα τράβηξε, που τρίκοχη σαγίτα ο χεροδύναμος της έριξε γιος του Αμφιτρύωνα πάνω στο στήθος το δεξιό και αλάγιαστος τη συνεπήρε πόνος».
Στα έπη γιατρός των θεών είναι ο Παιήων. Τον βλέπουμε να περιποιείται τα τραύματα του `Αδη στο Ε 401: « Τότε οΠαιήονας, απιθώνοντας πα στην πληγή βοτάνια»,και να θεραπεύει τον `Αρη: « Είπε και τον Παιήονα φώναξε να 'ρθει και να τον γιάνει. Τότε ο Παιήονας απιθώνοντας πα στην πληγή βοτάνια μαλαχτικά μεμιάς τον έγιανε» ( Ε 899 - 901) Ανάμεσα στους θνητούς ξεχωριστή θέση κατέχουν ο Μαχάων και ο Ποδαλείριος, τα δύο αδέλφια που παρουσιάζονται ως γιατροί των Αχαιών: « Δυο είναι οι γιατροί μας, ο Μαχάονας και ο Ποδαλείριος...».
Αν και είναι ονομαστοί γιατροί, δεν μπορούμε να τους κατατάξουμε στους δημιουργούς, αφού συμμετέχουν στην τρωική εκστρατεία ως ηγεμόνες θεσσαλικής φυλής. Προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στους πληγωμένους Αχαιούς, αλλά και παίρνουν μέρος στη μάχη, όπου μάλιστα ο ένας από αυτούς, ο Μαχάων, τραυματίζεται από τον Πάρη (Λ 506). Είναι γιοί του Ασκληπιού και έτσι έχουν διδαχθεί την τέχνη της θεραπείας: « ... το Μαχάονα φώναξε και μην αργείς καθόλου, τον Ασκληπιό που έχει, τον άψεγο το γιατρευτή, πατέρα» ( Δ 194 - 195). Ο Ασκληπιός έχει μαθητεύσει κοντά στον Κένταυρο Χείρωνα, στο Πήλιο ( Δ 219). Μαθητής του Χείρωνα είναι και ο Αχιλλέας, που κατέχει κι αυτός τα μυστικά της ιατρικής: « ... και μαλακά βοτάνια βάλε μετά, πραγά, που σου 'μαθε λεν ο Αχιλλέας, απάνω (στην πληγή) ' αυτός από το δίκιο Κένταυρο, το Χείρωνα, τα ξέρει» ( Λ 830 - 832). Ο Χείρων, λοιπόν, αποτελεί στα έπη την πηγή των ιατρικών γνώσεων. `Οπως όλοι οι Κένταυροι, ζει στο Πήλιο, όπου φύονται πολλά βότανα.
Οι Κένταυροι γνωρίζουν τις ιδιότητες των φυτών, πώς μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως φάρμακα και ακόμη κατέχουν την τέχνη της θεραπείας. Με την πάροδο του χρόνου η ικανότητα αυτή κατέστη μοναδικό προνόμιο του Χείρωνα. Η θεραπευτική του ικανότητα δικαιολογείται από την καταγωγή του, ενώ η θεραπευτική δεινότητα φανερώνεται από το όνομά του: γιος του Κρόνου και της Φιλλύρας, η οποία έδωσε το όνομά της στο άνθος που χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα στην ελληνική ιατρική, το δε όνομά του δηλώνει το χέρι - χειρ > Χείρων - και μάλιστα το θαυματουργό.
Ο Χείρων, αντίθετα από τους άλλους Κενταύρους, παρουσιάζεται δίκαιος, ήπιος, γλυκός και ευεργετικός, χαρακτηριστικά που προσδίδονται στον Ασκληπιό, στους γιατρούς και τον Απόλλωνα. Ο τελευταίος, όπως είδαμε προηγουμένως, έχει τη διπλή ιδιότητα του προξένου της ασθένειας, αλλα και της θεραπείας της. Αυτή η ικανότητα του θεού να επιφέρει την ίαση υποδηλώνεται με τα επίθετα που του δόθηκαν: Ιατρός, Αλεξίκακος (= που διώχνει το κακό), Ακέσιος (από το ακέομαι, που σημαίνει βοηθός) κ.ά. Σ' αυτά τα επίθετα πρέπει να προστεθεί και το Επικούριος (= αυτός που βοηθάει), στον οποίο είχε αφιερωθεί ο περίλαμπρος ναός, επειδή είχε απαλλάξει τους Φιγαλείς από τον τρομερό λοιμό.
Συμπερασματικά, η ίαση στον `Ομηρο βασίζεται σε δύο στοιχεία: το θεϊκό και το ανθρώπινο. Το πρώτο είναι απόρροια της αδυναμίας του αρχαϊκού ανθρώπου να ελέγξει τις άγνωστες δυνάμεις του περιβάλλοντος του. Τα θρησκευτικά στοιχεία του ομηρικού κόσμου οριοθετούν σαφώς την ερμηνεία των χωρίων των επών που αφορούν τα θέματα θεραπείας.
Ωστόσο, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός, ότι ο `Ομηρος, περιγράφοντας την προσπάθεια του ανθρώπου να αντιμετωπίσει με τις δυνάμεις του τη φύση, φανερώνει μία συστηματοποίηση εμπειριών, γνώσεων και τεχνικών που αξιοποιούνται στην καθημερινή πρακτική. Το σύνολο αυτών των γνώσεων, ανεξάρτητα από το αν προέρχεται από τους θεούς ή είναι αποτέλεσμα παρατήρησης, αποτελεί ήδη κτήμα του ομηρικού ανθρώπου.
Αυτές οι γνώσεις θα είναι το θεμέλιο, στο οποίο θα οικοδομηθεί αργότερα, αλλά πάντοτε στον ελληνικό χώρο, η επιστήμη της ιατρικής. Το θρησκευτικό στοιχείο θα απομακρυνθεί σταδιακά από τη φιλοσοφία και την επιστήμη, αλλά θα επιζήσει στο χώρο της θρησκείας, της πίστης και των λαϊκών δοξασιών.
Αδάμ Αδαμόπουλος - Φιλόλογος ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΟΜΗΡΟΣ, Ιλιάδα, Ν. Καζαντζάκης - Ι. Θ. Κακριδής (μτφ), ΟΕΔΒ, Αθήνα Δ. ΛΥΠΟΥΡΛΗΣ, Ιπποκρατική Ιατρική, Θεσσαλονίκη, 1983 Μ. ΜΑΡΣΕΛΟΣ, Ναρκωτικά Φαρμακολογία και Τοξικολογία των Εξαρτησιογόνων Ψυχοτρόπων Ουσιών Δ. ΤΣΕΚΟΥΡΑΚΗΣ, Ιπποκράτους Περί Αρχαίης Ιητρικής (ερμηνευτική έκδοση), Θεσσαλονίκη, 1994 P. DECHARME, Ελληνική Μυθολογία, Αδ. Αδαμάντιος (μτφ)
